Son zamanlarda anne ve babalardan çocukların karar verme süreci hakkında çok fazla soru alıyorum. Çocuk gelişimi süreçlerinde Çocuğun özgüvenini destekleyen bir durum olan kendi kararlarını verme sürecinde nerede duracaklarını ve ne yapması gerektiğini bilmiyorlar.

İnsanoğlu küçük yaşlarda başlayıp ölümüne kadar geçen süre içerisinde birçok kez karar vermesini gerektiren problem durumlarıyla karşılaşmaktadır. Bu yüzden çocuklara karar verme sürecini, karar vermenin önemini ve sorumluluğunu küçük yaşlarda öğretmek gerekir.

Çocuklarımıza doğru seçim yapmayı ve karar vermeyi öğretmemiz gerekir. Çocukların, yalnızca fiziksel değil, sosyal duygusal ihtiyaçları da vardır. İçinde bulunduğu toplumun değerlerin, kuralların öğretilmesi, uygun davranışın kazandırılması öncelikle ebeveynin sorumluluğundadır. Çocukların ruh ve beden sağlığını bütün olarak korumak ve sosyal açıdan dengeli büyütmek önem kazanmaktadır. Çocuklar varoluşsal doğaları gereği doğruyu yanlışı ayırt etmede zorluk yaşarlar. Büyüme ve gelişme süresince bu bilgiler yetişkinler tarafından öğretilmelidir. Büyüklerin bu öğretimi doğru yapabilmesinin yolu ise, büyüklerin de bu kavramları doğru anlaması ve sağlıklı olarak öncelikle kendi yetişkin hayatlarına ve çocukların hayatlarına aktarmayı bilmesinden geçer. Çocuklar yürümeye, özellikle de konuşmaya başladıkları zaman isteklerini net olarak belirtmeye de başlar. Ondan önce ağlamak dışında iletişim araçları yoktur. Ve istekleri karınlarının doyması, altlarının temizlenmesi, rahatsızlıklarının anlaşılarak çözümlenmesi gibi daha kendilerine dönük gereksinimlerden oluşur. Çevreyi tanımaya başladıktan sonra gördükleri şeyleri istemeye başlarlar. Gördükleri nesneler çoğaldıkça istekleri artar ve seçim yapamadıkları için hepsine birden sahip olmaya çalışırlar. Biraz önce istediği oyuncak elindeyken, bir diğerini, onu aldığında bir başkasını… Hep isterler. Siz “Ya bunu, ya bunu alabilirsin. İkisi de olmaz. Hangisini istiyorsun?” dediğinizde genellikle kriz çıkar. Çünkü karar veremez, çünkü seçebilme yeteneği gelişmemiştir. Arzularını dizginleyemez ve erteleyemez. Hemen her istediğinin olmasını bekler. Seçim yapmaya zorladığınızda ise, seçimini bilinçli yapamadığı için aklı diğerinde kalır. Bu durum elindekinin değerini bilmemesi, onu değerlendirmeden ve deneyimleyemeden başka isteklerin peşine düşmesi sonuçlarını doğurur. Bulunduğu yaşı itibariyle bu seçimi yapamıyor oluşu problem değilken, ergenlik dönemine gelmiş genç bir bireyin benzer durum yaşadığını hayal edin. Ne kadarda zorlayıcı olurdu. Yaşam deneyiminde alamadığı riskler akademik hayatında başarısızlık getirebileceği gibi sosyal hayatında veremediği kararlar ise dolayısıyla bireyin mutsuz olmasına yol açabilir.

Karar verebilmek ve seçim yapabilmek gelişim düzeyi ile ilişkilidir

Doğru karar verebilmek ve seçim yapabilmek gelişim düzeyi ile ilişkilidir. Yeterli beyin gelişimi olmayan, düşünmeyi ve değerlendirmeyi henüz öğrenmemiş bir çocuğun karar vererek, seçim yapmasını istemek onu çaresiz bırakmak ve sıkıntıya sokmak demektir. Sorun çıktığında “Bu senin kararındı, senin seçimindi.” demek sorunu çözmez. Aslında bu tür durumlarda çocukların erişkinlere “Sen çocuk sözüyle mi yaşamını düzenliyorsun?” diye sormaları gerekir ama soramazlar. Çünkü bu doğru soruyu sorabilmeleri için de belli bir gelişim dönemine gelmiş, düşünmeyi, değerlendirmeyi öğrenmiş olmaları gerekir. Evlerde sık sık duyulan “Kardeş istedin, şimdi kıskanıyorsun.”, “Buraya gelmeyi sen seçtin, sıkıldım diyorsun.”, ”Bu kıyafeti sen istedin, rahatsız oluyorsun.” gibi yakınmaların temelinde, erişkinlerin çocuğun gelişim dönemini dikkate almamaları yatar. Çünkü bu yanlış kararların sorumlusu, o kararı veren çocuğun değil, gelişim ve düşünce düzeyi yetersiz bir dönemde, bunların gelişimini beklemeden ve nasıl düşünüleceğini öğretmeden kararı çocuğa bırakan erişkinindir. Böyle bir durumda çözümü de yetişkin bulmak zorundadır. Örneğin, okul öncesi dönemde olan bir çocuğa anne ya da babası mevsimine uygun iki adet kıyafet kombini yatağının üzerine bırakarak, “bugün bunlardan hangisini giymek istersin?” diye sorabilir. Yani belki o yaşta bir çocuk dolabını açarak mevsime uygun kıyafeti seçmekte zorlanacaktır. Ancak Ebeveynin onun için seçtiği iki adet kıyafetin içinden uygun olanı seçmesi onun için daha kolay ve öğretici olacaktır. Aynı şekilde hafta sonu ebeveynler çocuklara “hafta sonu nereye gidelim?” diye soru sorabilir. Daha büyük yaşta olan çocuklar bu konuda daha gerçekçi fikirler verebilir. Ancak bu soruya okul öncesi dönemdeki çocuklardan ütopik teklifler gelebilir. Bu sebeple yine ebeveyn tarafından belirlenmiş 2-3 seçenek arasından seçim yapması istenebilir. Böylece erken yaşlarda da bu ufak örneklerle çocuklar yaşlarına uygun seçim yapmayı deneyimlemiş olacaklar.

Karar verebilmek ve seçim yapabilmek çocuğun gelişim düzeyi arttıkça gelişir. Ama bu gelişimin sağlıklı olabilmesi için çocuğun bilgilenmesi, bilgiyi değerlendirebilmesi, düşünmeyi öğrenmesi gerekir. Bu gelişim süreci kendiliğinden olmaz. Çocuklara yaşlarına uygun sorumluluk alanları tanıyarak, en önemlisi kendi davranışlarımızla örnek olarak rehberlik etmeliyiz. Oysa aileler çoğunlukla “Büyüsün, bizim yaşımıza gelsin öğrenir.” der. Çevremizde, erişkin olmasına rağmen doğru düşünmekte, bilgileri değerlendirmekte zorlanan bu nedenle sürekli yanlış kararlar veren ve seçim yapamayan insanlar görüyoruz. Çocuklara doğru kararlar vermesini öğretip, beklerken aynı zamanda seçimlerinin, verdiği kararların sonucu ne olursa olsun sorumluluğunu almaları gerektiği konusunda yönlendirmeyi de atlamamalıyız. Bazen yetişkinler bile, almış oldukları kararların sonuçlarının hesabını çevresindekilere sormaya çalışabilir. Sorumluluğu üstlenmeyerek, suçlama yoluna gidebilir. Bu davranış kişinin öz saygısını ve sosyal ilişkilerini zedeleyebilir. Erken çocukluk döneminde gelişmesi gereken bir yeterliliktir.

Nasıl öğreteceğiz?

Çocuğu erişkinden ayıran bazı özellikler vardır. Bunlardan ilki, çocukların hızlı bir zihin ve dil gelişimi vardır. Ancak duygu ve düşüncelerini anlatımları zayıf ve mantıklı düşünme yetenekleri sınırlıdır. Bu nedenle çevresinde gördüklerini gerçeğe uygun olarak değerlendiremez. Ayrıca çocuklar dürtü ve isteklerini ertelemez, dizginleyemez. İsteklerinin hemen olmasını arzular, yer, zaman gözetmezler. Ve önemli bir ayrım da çocukların somut düşünmeleridir. Somut düşünme çocuklarda yavaş gelişir ve 11 yaş civarında oluşur. Ama eğer yönlendirilmezse daha sonra da devam eder. Bu nedenle sadece gözleriyle gördükleri, elleriyle tuttukları şeye inanırlar. Onları tehlike karşısında uyardığınızda, somut olarak görmeleri gerekir. Belirtileri, bilgilerini, deneyimlerini birleştirerek somut olarak görmese de, tehlikenin varlığını algılayamaz ve davranışını değiştirmez. Eğer çocuğa bilgilendirme, bilgileri değerlendirme, düşünme öğretilmezse erişkin dönemde de somut dönem özelliklerini gösterir. Okul öncesi dönemde, soyut döneminde, düşünme yeteneği sınırlı iken onu seçim yapmak ve karar vermek zorunda bırakmak, onda kaygı, yetersizlik ve kızgınlık oluşturacaktır. Kısaca üç yaşındaki çocuğa gidilecek yerin, yatma saatinin, yemesi gerekenin, giymesi gerekenin, izlemesi gerekenin, yapmaması gerekenin seçimini bırakmak demokratik aile ya da çocuğa kişilik veren aile olmayı sağlamaz. Aksine sorun yaratır. Çocuğun gelişim dönemini dikkate alarak, bu özelliklerini geliştirmek için onu dinlemek, sorularına dönemine uygun yanıtlar vermek, bilgilenmesini sağlamak, öğrendiklerini nasıl kullanacağını öğretmek şarttır. Bunları öğretirken ona bunları yapabilen bir erişkin modeli olabilmek de gerekir.

Öğretemezsek ne olur?

Nasıl bilgi edineceğini, bu bilgileri nasıl değerlendirmesi gerektiğini, sonra bunların ışığında karar vermesi ve seçim yapmasını, kısaca düşünmeyi öğretmediğimiz çocuğa ne olur? Ergenlik döneminden başlayarak tüm yaşantısı boyunca karar vermek ve seçim yapmakta zorlanır. Bu nedenle ya tatminsiz, her şeyi isteyen ama hiçbir şeye sahip olamayan, her defasında zarar görmesine karşın benzer yanlışları tekrarlayan, seçimlerini düşünerek değil, o andaki isteklerine, arzularına, haz ilkesine göre yapan bir erişkin olur. Ya da bilgisizliği, düşünmeyi öğrenmediği için başkalarının kararlarına uyan, düşünebildiğine inandığı kişilerin kararlarını yargılamadan onların seçimlerini kendi seçimi sanan, bilgisizliği ve düşünerek doğruyu bulmayı başaramadığı için ideolojilerin, öğretilerin, inanç sistemlerinin yargılanamayan, eleştirilemeyen, değiştirilemeyen doğrular olduğuna inanarak onların iradesine boyun eğen insanlar olurlar. Her iki koşulda ise yetiştirdiğiniz çocuk işini, eşini seçemeyen, yaşamını yönetemeyen, kendini ve ülkesini yönetecek kişileri doğru belirleyemeyen, birey olamayan biri olacaktır. Bunu engellemenin yolu çocuklarımıza bilginin değerini, bilgiyi kullanmayı, düşünmeyi, düşündüğünü geliştirmeyi ve doğru olarak anlatabilmeyi öğretmekten geçer. Öğretmenin en etkili ama en zor şekli ise bunları yaparak, onlara örnek olmaktır.